با توجه به اینکه صنعت ساخت و ساز برحسب ماهیت، متکی بر نیروی انسانی بوده و انسان سالم رکن اساسی توسعه پایدار به شمار می آید، بنابراین توجه به ایمنی و سلامت افرادی که در فرآیند اجرا مشارکت داشته یا آنانی که ممکن است درحیطه اثر عملیات اجرایی از آن آسیب ببینند، امری ضروری است و بدون توجه به نیروی انسانی هیچ فرآیندی به سمت نتیجه مطلوب حرکت نخواهد کرد و نتیجه عدم توجه به این مهم اضمحلال و از هم پاشیدگی سیستم خواهد بود.
طبق تعریف مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان، ایمنی عبارت است از:
الف) مصون و حفظ بودن، سلامت و بهداشت کلیه کارگران وافرادی که به نحوی در محیط کارگاه با عملیات ساختمانی ارتباط دارند.
ب)مصون و محفوظبودن، سلامت و بهداشت کلیه افرادی که در مجاورت یا نزدیکی (تا شعاع موثر) کارگاه ساختمانی، عبور و مرور، فعالیت یا زندگی می کنند.
ج)حفاظت و مراقبت از ابنیه، خودروها ، تاسیسات، تجهیزات و نظایر آن در داخل یا مجاورت کارگاه ساختمانی
د (حفاظت از محیطزیست در داخل و مجاور کارگاه ساختمانی. مدیریت ایمنی در صنعت ساخت یکی از چالش بر انگیزترین مسئولیت ها در بیشتر کشورها محسوب می شود. برخی از ویژگی های منحصر به فرد و ذاتی این صنعت مانند: وجود ماشین آلات سنگین، محیط های کاری مختلف و گسترده باعث افزایش نرخ حوادث در این صنعت شده است. نواقص موجود در زمینه ایمنی پروژه های صنعت ساخت به همراه آسیب های جانی و مالی ناشی از وقوع حوادث در این نوع پروژه ها در تحقیقات متعددی مورد بررسی قرار گرفته است. در این میان پروژه های ساختمانی بیشترین آمار حوادث ناشی از کار را به خود اختصاص داده است
آمارها نشان میدهد هزینه متوسطی که جوامع انسانی به طور مستقیم یا غیرمستقیم در قبال حوادث میپردازند در حدود 3-2 درصد از متوسط تولید ناخالص ملی کشورهای جهان است. این نرخ چیزی
در حدود رشد اقتصادی یکساله برخی کشورها است
هزینه هر روز غیبت از کار نیز به اندازه 2-3 روز کاری فرد است. همچنین مطالعات نشان میدهد هزینه های ناشی از حوادث و بیماری های ناشی از کار در برخی کشورهای در حال توسعه در حدود 5-10درصد از کل سود کارخانه است. بررسی سیمای حوادث صنعتی در دنیا نشان میدهد در هر دقیقه 2 مرگ ناشی از حوادث محیط کار در دنیا رخ میدهد. این آمار به طور اختصاصی در کشورهای در حال توسعه حداقل 4 برابر بیشتر از نرخ متوسط جهانی آن است. با توجه به رشد روزافزون صنعتی شدن دنیا مع الاسف پیش بینی میشود تا سال2020 آمار مرگهای ناشی از بیماریهای شغلی 2 برابر خواهد شد. در همین حال سالیانه 250 میلیون حادثه شغلی توام با غیبت از کار رخ می دهد . بر
اساس برآورد سازمان بهداشت جهانی (WHO ) و (ILO:International Labour Organization)
هر ساله بیش از 1.2 میلیون نفر در اثر حوادث ناشی از کار و بیماری های مربوط به آن جان خود را از دست می دهند و بیش از 160 میلیون کارگر دچار حوادث شغلی می شوند . بر اساس یک برآورد در کشور ما به طور متوسط در هر ساعت دست کم 3 نفر به علت حوادث گوناگون جان می سپارند و هزینه عدم رعایت مقررات واصول ایمنی معادل درآمد صادرات نفت است بنابر گزارش سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران،هر دو روز یک حادثه ساختمانی در تهران شکل میگیرد.
در ایران کار ساختمانی با 30 درصد مرگ و میر بیشترین میزان حوادث ناشی از کار را به خود اختصاص میدهد
در سالهای اخیر مقالات متعددی به بررسی دلایل ایجاد حوادث در پروژه های ساخت و ساز و لزوم ایمنی در آنها پرداخته اند . استنتون و ویلنبراک در سال 1990 یک سیستم اطلاعاتی ایمنی را بر پایه چارچوبی برای کنترل مدیریت ایمنی ارائه کردند. در این سیستم افرادی که مشغول به کار هستند را با استفاده از پیغامهایی از وجود خطرات بالقوه با خبر میکردند . چی و هو در سال 1997 پنج مدل را پیشنهاد دادند که در آنها ارتباط بین سن و نرخ حوادث را بررسی کردند و بیشترین گروه ریسک که سبب آسیب می شدند، بر اساس تاثیر متقابل سن و شغل و بر اساس مهمترین و بیشترین حوادث شغلی روی داده، رایافتند. جنادی و آسف در سال 1998 یک چک لیست بازرسی ایمنی برای ارزیابی شرایط ناایمن در پروژه های کوچک و پروژه های با مقیاس بزرگ ارائه کردند تا اختلاف بین امتیاز هر مورد بازرسی ایمنی و امتیاز کل را با هم مقایسه کنند
سواشا و همکارانش در سال 1999 عوامل موثر در ایمنی کارگاه های ساختمانی را مورد بحث قرار دادند. اثرات تاریخچه، اقتصادی، روانی، فنی، روش، سازمانی و بحث های زیست محیطی برحسب
چگونگی ارتباط این عوامل با سطح ایمنی کارگاه در نظر گرفته شدند. اطلاعات مربوط به این عوامل با حوادث ثبت شده در یک نمونه حاصل از 120 کارگر ارتباط داده شد. نتایج تحلیل عاملی نشان داد که متغیرهای مربوط به سیاست سازمان عمده ترین گروه عوامل موثر بر عملکرد ایمنی در صنعت ساخت و ساز انگلیس هستند. پنج یافته مهم مرتبط با ایمنی کارگاه عبارتند از :
1) بحث مدیریتی در ایمنی
2) ارائه جزوات ایمنی
3)ارائه تجهیزات ایمنی
4)فراهم کردن محیطزیست ایمن
5)انتصاب مسئول ایمنی تعلیم دیده در کارگاه
15 سال تجربه فروش آهن به قیمت کارخانه در اصفهان، فروش انواع قوطی و پروفیل ، نبشی و ناودانی ، انواع لوله ، سپری ، تسمه ، آهن فروشی فریدونی ورق های روغنی سیاه ، رنگی و گالوانیزه ، میلگرد ، تیرآهن ، کلیه مستقلات سوله و سایر محصولات وارداتی موجود در بازار
سوراجی و همکارانش در سال 2001 حوادث 500 پروژه ساخت مهندسی رادر انگلیس با استفاده از احتمالات مورد ارزیابی قرار دادند و نشان دادند که حوادث در پروژه های ساخت شامل برنامه ریزی ساخت و ساز نامناسب (28.8 درصد) , کنترل ساخت و ساز نامناسب (16.6 درصد) عملکرد ساخت و سازی نامناسب ( 88 درد)، شرایط نامناسب سایت ) 6 درصد)، نامناسب بودن عملکرد اپراتور (29.9 درصد)، میباشد . تام و همکارانش در سال 2004 وضعیت مدیریت ایمنی در صنعت ساخت و ساز چین، کشف فعالیتهای مستعد خطر در کارگاههای ساختمانی و شناسایی عوامل موثر در ایمنی کارگاههای ساختمانی را مورد بررسی قرار دادند. آنها نشان دادند که رفتار پیمانکاران در مدیریت ایمنی از جمله عدم تهیه تجهیزات حفاظت فردی، جلسات ایمنی به طور منظم و آموزش ایمنی موجب نگرانی شدید میشوند. در سال 2011 آنزریس و همکارانش ریسکهای حوادث شغلی در هلند را ارزیابی کردند. مدل آنها ریسکهایی را که کارگران با فعالیتهای گوناگون و خطرات مختلف، با آن
سروکار دارند را مورد بررسی قرار داد. ریسکها برای سه نوع از عواقب ارزیابی شدند: صدمات قابل بازگشت، صدمات ماندگار و فوت
. در این تحقیق آن ها 63 ریسک با خطرات گوناگون را شناسایی و ارزیابی و رتبه بندی کردند علل بررسی شده توسط محققان مختلف را می توان در سه گروه اصلی تقسیم بندی کرد:
1)مشکلات سازمانی، مانند ضعف در مدیریت ایمنی پروژه،
2)مشکلات تجهیزاتی، شامل عدم استفاده یا استفاده نادرست از تجهیزات ایمنی و یا عدم شرایط و محیط ایمن در پروژه
3) خطاهای انسانی، مانند کمبود در آموزش ایمنی
اعداد فازی: تئوری مجموعه های فازی که برای اولین بار در سال 1968 توسط لطفعلی عسگر زاده بیان شد، برای داده ها یی که دارای ابهام و عدم قطعیت در ارزیابی ریسک هستند بسیار مناسب است.
در مجموعه مرجع X , یک زیر مجموعه فازی A از X ، بوسیله تابع عضویت yA (x )بیان می شود.که هر جز x در X در بازه 0 و 1 می باشد.مقدار تابع yA (x ) درجه ای از عضویت x در A است. هرچه قدر yA (x ) بزرگتر باشد درجه عضویت x در A قوی تر است.
انواع بسیار متنوعی از اعداد فازی با نام ها و مشخصه های متفاوت تعریف شده و در تحقیقات به کارگرفته شده اند. اما دو نوع از این اعداد کاربرد گسترده تری به ویژه در مدیریت و ارزیابی ریسک
دارند. این دو نوع، اعداد مثلثی فازی و اعداد ذوزنقه- ای فازی نام دارند که اعداد مثلثی فازی نوع خاصی از اعداد ذوزنقه ای فازی می باشند. بنابرا ین در این تحقیق از اعداد فازی ذوزنقه ای استفاده شده است.
مدل ارزیابی ریسک
تشکیل تیم پروژه: برای بررسی ریسکها ابتدا یک گروه برای ارزیابی ریسک ها تشکیل می دهیم. افراد عضو این گروه متخصصین با رویکردها، تخصصها و سوابق مختلف می باشند، بطور مثال مدیر پروژه، رییس کارگاه، مد یر.(Safety and Environment Health,) HSE
پرسشنامه ها با استفاده از قضاوت این افراد تکمیل میشوند و به هر متخصص با در نظر گرفتن سلیقه و سابقه ای که در زمینه کاری خود دارد، یک ضریب به نام ضریب مشارکت میدهیم که این ضریب با تغییر شرایط پروژه و افراد تغییر می کند.
شناسایی ریسک ها : هدف از این مرحله شناسایی بیشتر ریسک ها می باشد زیرا تا ریسکی شناخته نشود سایر مراحل مدیریت ریسک بر روی آن صورت نمی گیرد. روشهای مختلفی برای شناسایی ریسکها وجود دارد. در این مقاله ریسکها از طریق مصاحبه و هم فکری با ا فراد متخصص در زمینه بلندمرتبه سازی و HSE وهمچنین چک لیستهای مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان، شناسایی و سپس دسته بندی شدند و این مرحله بسیار مهم است زیرا فرایند تحلیل و ارزیابی ریسک و پاسخ به ریسک در مورد ریسک های شناسایی شده انجام می شود. شناسا یی ریسک ها یک فرایند تکرارپذیر است زیرا ماهیت ریسک ها در حال تغییر است و همچنین ریسک های جدید بوجود می آیند
تعریف توابع فاکتور ریسک: فاکتور ریسک (RF: Risk Factor) توسط دو پارامتر اندازه گیری می شود. احتمال وقوع ریسک RP: Risk ) (Probability و شدت اثر ریسک RI: Risk) (Intensity
پارامتر شدت اثر ریسک شامل پتانسیل اثر هر عامل بر روی هدف پروژه از قبیل زمان، هزینه و کیفیت و سلامت افراد و محیطزیست می باشد.
تعریف پارامتر های زبانی: پارامترهای زبانی که برای ارزیابی پارامترهای ریسک RP ،RI ،استفاده می شوند، عبارتند از
برای احتمال وقوع (RP) پنج واژه زبانی استفاده شده است :
خیلی کم : (VL) , کم (L) , متوسط (M) , زیاد (H) و خیلی زیاد (VH)
اندازه گیری پارامترهای RI و RP :
RI و RP در ساختار شکست ریسک ها، در هر سطح، بوسیله تمام افراد گروه ارزیابی ریسک، با استفاده از پارامترهای زبانی اندازه گیری می شود. پس از آن متغیرهای زبانی باید به اعداد فازی تبدیل شوند. یکی از مهمترین نکات کلیدی در مدلسازی فازی، تبدیل این متغیرهای زبانی به اعداد و توابع فازی است که بتوانند ابهام و عدم قطعیت را بیان کنند.
RI = RI Äc ÅRI Äc Å ÅRI Äc
RP = RP Äc ÅRP Äc Å ÅRP Äc
RPi و RI به ترتیب متوسط اعداد فازی داده شده برای شدت اثر و احتمال وقوع ریسک i ام می باشد
C ضریب اشتراک هر متخصص و m تعداد متخصصین در گروه ارزیابی ریسک میباشد.
استنتاج فازی: در این مرحله RP و RI بدست آمده از مراحل قبل را به عدد فازی که ریسک کلی پروژ (ORF:Overall Risk Factor) را بیان می کند، تبدیل می کنیم:
ORF i = RI i Å RP i - RI i ÄRP i
فازی زدایی: فازی زدایی از اعداد فازی یک فرایند بسیار مهم برای ارزیابی ریسک در محیط فازی می باشد. برای فازی زدایی چندین روش وجود دارد که در این مقاله از روش متوسط ماکزیمم ها
(MOM:Middle of Maximum)استفاد میکنیم.
درجه بحرانی بودن ریسک: برای پاسخ به ریسک ها بهتر است درجه بحرانی بودن ریسک بدست آید که بتوان بر روی آنها بحث کرد.
ارزیابی ریسک های ایمنی در پروژه های بلند مرتبه سازی
تشکیل تیم پروژه: برای بررسی ریسکها ابتدا یک گروه برای ارزیابی ریسک ها تشکیل داده شد. رویکردها، تخصصها و سوابق مختلف در زمینه بلندمرتبه سازی میباشند. برای دادن ضریب به افراد
گروه ارزیابی ریسک سابقه کاری در زمینه بلندمرتبه سازی، میزان تحصیلات و رشته تحصیلی ملاک قرار داده شد.
شناسایی ریسک ها: در این پروژه ابتدا با استفاده از استاندارد مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان 10 گروه ریسک شناسایی و پرسشنامه اولیه تهیه شد. در پرسشنامه شماره 1 , 10گروه ریسک نوشته و بین 10 نفراز متخصصین در زمینه بلندمرتبه سازی توزیع شد و از آن ها خواسته شد که ریسک های موجود در هر گروه را با توجه به تجربه و اطلاعات پروژه های قبلی خود، بنویسند. پس از جمع آوری پرسشنامه ها ریسکهای نوشته شده توسط متخصصین استخراج شد. در ابتدا متخصصین 87 ریسک را بیان کردند که برخی از آنها از درجه اهمیت کمتر برخوردار بودند و برخی دیگر در یک گروه قرار داشتند. بنابراین با توجه به نظر متخصصین تعدادی از ریسک های کم اهمیت تر حذف شدند و برای تکمیل آنها از چک لیست های استاندارد مربوط به ایمنی ساخت و ساز و تحقیقات قبلی انجام شده در این زمینه و همچنین آمار حوادث تامین اجتماعی استفاده شد و جمعاً 46 ریسک مهم در زمینه ایمنی شناسایی شدند. سپس ساختار شکست آنها رسم شد. پس از شناسایی نهایی ریسک ها، پرسشنامه دیگری طراحی و در آن به ازای هر ریسک، شدت اثر و احتمال وقوع آن از متخصص پرسیده و از متخصصین خواسته شد که به تمامی ریسکهای ایمنی پروژه پاسخ دهند و شدت اثر و احتمال وقوع هر ریسک را به صورت عبارات زبانی بیان کنند.
تعریف پارامترهای زبانی: پس از جمع آوری پرسشنامه ها باید پاسخهای زبانی داده شده به احتمال وقوع و شدت اثر هر ریسک به اعداد فازی تبدیل
شوند. برای این به پاسخ های داده شده عدد فازی مربوطه را اختصاص میدهیم و در انتها میانگین تمام پاسخها را با توجه به ضریب مشارکت بدست می آوریم.
ارزیابی ریسک: پس از شناسایی ریسک ها، فاکتور ریسک بدست آمد و در نهایت ریسکها رتبه بندی شدند. برای محاسبات فازی مربوط به ضرب، از α-cut استفاده شد.
در نهایت مقادیر فازی بدست آمده برای ریسک مصالح قابل اشتعال را فازی زدایی شد و مقدار کلی فاکتور ریسک برابر 0.6365 بدست آمد.
محاسبه درجه بحرانی بودن ریسک ها :
پس از محاسبه مقدار فاکتور ریسک، برای پاسخ به ریسک ها باید درجه بحرانی بودن ریسک به صورت دقیق محاسبه گردد. زیرا مقدار بعضی از ریسک ها می تواند در دو محدوده قرار گیرد.
بحث و نتیجه گیری
پس از ارزیابی ریسک های ایمنی در پروژه های بلندمرتبه سازی با استفاده از توزیع پرسشنامه و جمع آوری نظر 35 متخصص و در این زمینه و با استفاده از اعداد فازی ذوزنقه ای به این نتیجه رسیدیم که در پروژه های بلند مرتبه، ریسک های ایمنی بسیار بحرانی هستند و بسیاری از آنها روی سلامت افراد هم بصورت کوتاه مدت و هم دراز مدت اثرات جبران
ناپذیری میگذارند. همچنین این ریسک ها بصورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی زمان، کیفیت و هزینه پروژه تأثیر میگذارند چرا که هزینهای که برای یک نیروی جدید باید پرداخته شود و زمانهای از دست رفته میتواند بسیار بحرانی و مهم باشد. در تحقیق انجام شده، ده گروه کلی ریسک شناسایی شد که با ارزیابی های انجام شده ریسک های کار در ارتفاع ریسک بحرانی بدست آمدند و باید برای کاهش یا حذف آن ها اقدامات کنترلی را انجام داد. از بین ریسک های زیر گروه های اصلی، مطابق نتایج بدست آمده سقوط افراد و اشیا، ریسک گودبرداری و تخریب ریسک های بحرانی بدست آمدند که پاسخ به آنها ضروری میباشد و همچنین 13 ریسک، به عنوان ریسک های مهم با درجه ای بحرانی بدست آمدند که پاسخ به این ریسک ها لازم می باشد. در واقع بحرانی ترین ریسک در بلندمرتبه سازی، کار در ارتفاع و سقوط افراد است که درجه بحرانی بودن یا بزرگی آن 96 % در ناحیه بحرانی و 4 % در ناحیه مهم است که این نشان دهنده درجه بالای اهمیت این ریسک است. نتایج بدست آمده با نتایج تحقیقات گذشته مانند لیو و تسای در سال2012، گورکانلی و مورگان در سال 2009 , آنزریس و همکارانش در سال 2011 , مارهاویلاس و همکارانش در سال 2011, پرلامان و همکارانش در سال 2011دارد؛ بنابراین توصیه می شود برای کاهش اثرات منفی آن، از روشها و تجهیزاتی که خطر سقوط افراد در حین کار را از بین ببرد استفاده گردد. هرگز در ارتفاعات به تنهایی کار نشود. هنگام کار در ارتفاع از کمربندها و طناب های نجات مخصوص کار در ارتفاع مجهز به گیره ها و سایر وسایل نگهداری استفاده شود، از دیوارهای موقت ایمن (گارد ریل) در طبقات استفاده شود، در انجام کاره ایی که احتمال عبور، سقوط افراد و اشیاء وجود دارد و زمان انجام زیاد است، استفاده از شبکه های (توری) ایمنی ضروری است، هر کارگری که در طبقات کار میکند باید از خطر سقوط محافظت شود، بدین منظور مهیا کردن گاردریل ها)باند حفاظ( فنس ها، موانع، پوشش ها یا بندکشی مورد نیاز میباشد.
همچنین با بررسی های انجام شده در ریسکهای بحرانی هر گروه متوجه شدیم بسیاری از این ریسکها به دلیل فقر فرهنگ درست ایمنی و عدم استفاده یا استفاده نادرست از تجهیزات ایمنی و یا عدم شرایط به وجود می آیند. چرا که ریسک های بحرانی موجود در هر گروه، ریسک هایی هستند که هر فرد می تواند با بالابردن فرهنگ کاری خود، در کاهش آنها بسیار مؤثر باشد. مثلا در یک کارگاه مشاهده شد که کارگر به دلیل اینکه مورد تمسخر دیگران واقع نشود از وسایل حفاظت فردی استفاده نمی کردند. این مصداق کامل ضعف فرهنگ ایمنی می باشد. علاوه بر فرهنگ ایمنی، عدم آگاهی مسئولین ایمنی کارگاه ها از خطرات شغلی و عوامل زیان آور محیطی باعث بسیاری از حوادث جبران ناپذیر
میشود. بنابراین برای کاهش بسیاری از این ریسک ها باید فرهنگ ایمنی در کارگاهها و شرکت های مربوطه و همچنین در بین تمامی افراد درگیر در پروژه افزایش یابد که این موضوع با تحقیقات حنیفی
، تام و یزدی و همکارانش در سال 2012 و تام و همکارانش در سال 2004همخوانی دارد.
محاسبه درجه بحرانی بودن برای ریسک مصالح قابل اشتعال بستگی کامل به ماهیت ریسک ها و اهمیت پروژه دارد و مدیر HSE یا مدیر پروژه میتواند با توجه به اهمیت پروژه به ریسک های آن پاسخ دهد. مثلاً ممکن است در یک پروژه، بر حسب ماهیت، ریسک های دارای درجه بحرانی پاسخ داده شود یا در پروژه دیگر ریسک های با درجه زیاد نیز مهم باشد که پاسخ داده شوند. محاسبه درجه بحرانی بودن برای ریسک همچنین میتواند در بهبود سلامت در پروژههای بلند مرتبه و ساخت و سازهای شهری، به مدیران پروژه بسیار کمک کند.
